.بررسی رهنمودهای اسلام و قرآن در زمینه بهداشت مواد غذایی
اشاره
نویسندگان: مهندس زهرا جوهری «1»، دکتر اکبر شیخانی «2»، کبری عنبری «3»
چکیده
مقدمه و هدف: آفریدگار یکتا در خلقت موجودات زنده خصوصیاتی نهاده که برای حفظ آنها و ادامه زندگی لازم است. انسان علاوه بر این هدایت درونی و غریزه (هدایت تکوینی) از لطف دیگری نیز بهره‌مند است و آن هدایت در سایه عقل، بهره‌گیری از علوم و راهنمایی فرستادگان خدا (هدایت تشریحی) است و مجموعه این عوامل بر رفتارهای گوناگون انسان تأثیر
______________________________
(1 و 2). اعضای هیأت علمی گروه بهداشت و پزشکی اجتماعی دانشکده پزشکی دانشگاه شاهد
(3). کارشناس واحد فرهنگی دانشکده پزشکی دانشگاه شاهد
ص: 102
می‌گذارد. با توجه به این موضوع که غذا در قیافه، شادی و غم، کم‌خوابی و سنگین‌خوابی. قدرت کار، رفتار و کردار آدمی تأثیر دارد. این مقاله با هدف بررسی علمی رهنمودهای اسلامی در زمینه مواد غذایی تدوین گردیده است.
روش تحقیق:
مبحث بهداشت مواد غذای عمدتا روشهای تولید، آماده‌سازی و نگهداری مواد غذایی را به منظور حفظ کیفیت و مرغوبیت آنها مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد. خداوند در قرآن کریم می‌فرمایند: «پس آدمی به غذای خود بنگرد». در این مقاله تلاش گردیده با بررسی متون موجود، شامل آیات قرآن، احادیث، روایات و کتب پزشکان اسلامی بحث بهداشت مواد غذایی مورد ارزیابی قرار گیرد.
یافته‌ها:
بررسی منابع نشان می‌دهد که دستورات متعددی در قالب مستحبات، مکروهات و محرمات مواد غذایی در آیات، روایات و توصیه‌های پزشکان اسلامی مطرح گردیده است. در این مقاله دو بخش زیر مطرح گردیده است:
الف) آلودگی اولیه مواد غذایی، مانند محرمات مواد غذایی مثل گوشت خوک، خون و الکل و یا توصیه‌های غذایی مانند مصرف عسل، خرما و ...
ب) آلودگی ثانویه از تهیه تا مصرف ماده غذایی، مانند نحوه نگهداری، ظروف غذایی، طریقه مصرف و ....
بحث: امید است با بررسی علمی این رهنمودها، معرفی آنها به جامعه و به کارگیری آنها، زمینه ارتقای سطح سلامت جامعه فراهم آید.
واژه‌های کلیدی:
بهداشت، مواد غذایی، اسلام، قرآن
ص: 103
مقدمه
با این آیه از قرآن کریم آغاز می‌کنیم، که خداوند به پیامبر (ص) می‌فرمایند:
«فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ» (عبس، 24). نکات بسیاری در همین یک آیه مستتر است، مانند موارد ذیل:
- باید توجه داشت این غذا از چه راهی به‌دست آمده (حلال یا حرام) و ترکیب آن چگونه است.
- آلودگی در آن وجود نداشته باشد.
- آیا دیگران نیز از این غذا می‌توانند استفاده کنند.
- چه عواملی در تهیه آن دخالت دارند.
- کمیّت و کیفیت آن چگونه است.
انسان باید به غذایش بنگرد، زیرا لازم است بداند چه چیز را باید برای تهیه غذا به منزل آورد؟ چگونه باید پخت؟ چگونه باید خورد؟ چه وقت باید خورد؟ کجا باید خورد؟ با چه باید خورد؟ با که باید خورد؟ در چه باید خورد؟ چه وضع باید خورد؟ با چه عضوی باید خورد؟ چه مقدار باید خورد و ... 1.
آفریدگار یکتا در خلقت موجودات زنده، خصوصیاتی نهاده که برای حفظ آنها و ادامه زندگی لازم است. انسان علاوه بر این هدایت درونی و غریزه (هدایت تکوینی) از لطف دیگری نیز بهره‌مند است و آن، هدایت در سایه عقل و بهره‌گیری از راهنمایی فرستادگان خدا (هدایت تشریحی) است.
مجموعه این عوامل بر رفتارهای گوناگون انسان تأثیر می‌گذارد. با توجه به این موضوع که غذا در قیافه، شادی و غم، کم‌خوابی و سنگین‌خوابی، قدرت کار، رفتار، و کردار آدمی تأثیر دارد، در دستورهای زندگی‌ساز
ص: 104
اسلام، توصیه‌های جالبی درباره خوراک، تغذیه و کیفیت مواد غذایی، میزان طعام، آداب سفره و سنت‌های مربوط به خوردن و نوشیدن وجود دارد که نشانگر عنایت مکتب وحی به جهات گوناگون نیازهای بشری است.
اگر انسان به تغذیه و تندرستی خود خوب برسد، تا تنی سالم، شاداب و قوی داشته باشد می‌تواند بهتر «عبادت خدا» و «خدمت به خلق» کند. غذای جسم، طعام است، غذای روح علم و عبادت، و چه‌بهتر که جسم و جان هر دو در مسیر کمال خود باشند و تغذیه سالم مقدمه‌ای برای تهذیب و تربیت روح و تلاش و تعاون بیش‌تر در اجتماع است.
بهداشت مواد غذایی عمدتا روشهای تولید، آماده‌سازی و نگهداری مواد غذایی را به منظور حفظ کیفیت و مرغوبیت آنها مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد. این مقاله با هدف بررسی رهنمودهای موجود در اسلام و قرآن در زمینه مواد غذایی تدوین گردیده است 2.
روش تحقیق: در بیش از 1400 سال پیش در بیانات پیامبر (ص) و ائمه (ع) و سیره علمی آنها مواردی ذکر گردیده که توجه به نوع غذا، کیفیت نگهداری، ظروف غذا و ... را نشان می‌دهد. در برخی موارد، علل علمی این توصیه‌ها امروزه مشخص گردیده و در مواردی دیگر هنوز جای تحقیق وجود دارد.
در این مقاله تلاش گردیده با بررسی متون موجود، شامل آیات قرآن، احادیث، روایات و کتب پزشکان اسلامی، بهداشت مواد غذایی در دو بخش زیر مورد بررسی قرار گیرد:
الف) آلودگی اولیه مواد غذایی، مانند محرمات غذایی و یا توصیه‌های غذایی،
ص: 105
ب) آلودگی ثانویه از تهیه تا مصرف ماده غذایی.
الف) آلودگی اولیه مواد غذایی (توجه به کیفیت غذا)
اشاره
مهم‌ترین نکاتی که در این بخش می‌توان به آنها پرداخت، توجه به محرمات مواد غذایی و یا توصیه‌های غذایی است.
پرهیز از مواد حرام در قرآن
قرآن به‌طور اجمال چهار چیز را حرام کرده است.
1. مردار،
2. خون،
3. گوشت خوک،
4. آنچه با نام غیر خدا ذبح شده است.
سوره مائده (آیه 3) به‌طور تفصیل ده چیز را از محرمات برشمرده است که به چهار مورد آن اشاره شد و بقیه نیز از این قرار است:
- حیوان خفه شده،
- حیوانی که بر اثر ضربه جان سپرده است،
- حیوانی که از بلندی سقوط کرده است،
- حیوانی که به ضرب شاخ حیوانی دیگر تلف شده است،
- نیم‌خورده درندگان،
- حیوانی که برای بتان قربانی شده است.
حیوانات مرده، اغلب به علت بیماری و خوردن علف سمّی و یا شدت ضعف و پیری و یا ترس و وحشت مرده‌اند و بدیهی است که مصرف چنین
ص: 106
گوشتی زیان‌آور خواهد بود. مردار، چون تحرکی ندارد، جهش و انفجار خون در آن صورت نمی‌گیرد و در نتیجه مقداری خون مسموم در بدنش باقی می‌ماند.
خداوند با تحریم انواع پنجگانه فوق، بشر را برانگیخته تا در حفظ، نگهداری، تغذیه و بهداشت دام بکوشد و از تلف شدن، خفه شدن، کتک زدن، پرت کردن آنها از بلندی، جنگ میان حیوانات و نیز از حمله حیوانات درنده به آنها جلوگیری به عمل آورد و همچنین افراد شرور و قصی القلب آنها را برای تفریح و تماشا به جان یکدیگر نیندازند.
حضرت صادق (ع) در جواب سؤال منع خوردن مردار می‌فرمایند: و اما مردار، خون در آن منجمد می‌شود و به بدنش برمی‌گردد. پس گوشت آن سنگین و ناگوار می‌شود، برای اینکه گوشت آن با خونش خورده می‌شود.
بسیاری از بیماری‌ها از طریق خون قابل انتقال است. گاهی خود میکروب و عوامل بیماری‌زا و گاهی نیز سموم ترشح شده از آنها از طریق خون به بخش‌های مختلف بدن منتقل می‌شوند. در بسیاری از موارد دیگر در شرایط بیماری، تغییرات گوناگون در ترکیبات خونی پدید می‌آید و شاید یکی از دلایل ذبح دام‌های حلال گوشت همین امر باشد.
از نظر بهداشتی، گوشت خوک می‌تواند دارای آلودگی‌های زیر باشد:
- تنیاسولیوم،
- تریشین،
- لپتوسپیروز.
ص: 107
همچنین موارد دیگری چون وجود آنزیم‌ها در کلیه این حیوان را که روی هیستیدین (اسیدهای آمینه ضروری) تأثیر می‌گذارد و آن را به هیستامین مبدل می‌سازد باید مورد توجه قرار داد 3 و 4. هر روز موارد جدیدی از آلودگی‌های جدید این حیوان گزارش می‌شود 5.
یکی از خطرناک‌ترین مسمومیت‌ها را می‌توان ناشی از خوردن گوشت‌های مانده و کهنه دانست. امام صادق (ع) می‌فرماید: سه چیز است که بدن را درهم می‌شکند و گاهی می‌کشد که گوشت کهنه یکی از آن سه چیز است 6.
در توجه به کیفیت غذا، امام زین العابدین (ع) فرموده‌اند: حق شکم بر تو این است که آن را ظرف چیزهای حرام چه کم و چه زیاد قرار ندهی و در چیزهای حلال هم میانه‌روی را پیشه کنی 7 و 8.
از جمله مواردی که منع شده، خاک‌خواری است. رسول اکرم (ص) فرموده‌اند: خاک نخورید که موجب بیماری، بزرگی شکم و زردی رنگ می‌گردد و در جای دیگر از ایشان نقل است که کسی که خاک بخورد گویی به کشتن خودش کمک کرده است 10.
خداوند در قرآن کریم (سوره مائده، آیه 90) می‌فرمایند: قطعا شیطان اراده کرده در شراب و قمار بین شما، دشمنی و کینه بیندازد و شما را از یاد خدا و نماز باز دارد. پس آیا باز نمی‌گردید؟
در جای دیگر در (سوره نساء، آیه 43) می‌فرمایند: ای کسانی که ایمان آورده‌اید در حالت مستی نماز مخوانید تا بدانید آنچه می‌گویید.
ص: 108
خداوند در قرآن کریم (سوره بقره آیه 219) می‌فرمایند: درباره شراب و قمار از تو سؤال خواهند کرد به ایشان بگو که آن دو گناهی است عظیم و اگر فایده‌دار باشد ضرر آن بیش از فایده است.
الکل در دستگاه گوارش، گردش خون و دستگاه اعصاب محیطی و مرکزی و کلیه، عوارض زیان‌آوری به‌جای می‌گذارد و همچنین دارای زیان‌های اجتماعی بسیاری است.
توصیه‌های غذایی
خداوند در قرآن کریم (سوره تین آیه 1) به انجیر و زیتون قسم خورده است 11.
علی (ع) می‌فرمایند: خرما بخورید، زیرا خرما شفای دردهای بسیاری است 12.
در جای دیگر، علی (ع) می‌فرمایند: خوردن به، نیرودهنده قلب ضعیف، خوش‌بوکننده معده و پاک‌کننده قلب است و آدم ترسو را شجاع و دلیر می‌سازد 13 و 14.
در قرآن کریم (سوره نحل آیه 69) آمده است: در آن (عسل) برای مردم شفا است 15. امروزه اثرات شفابخش عسل مشخص گردیده است.
ب) تهیه تا مصرف
در بسیاری از مواقع، عوامل بیماریزای موجود در جوّ، روی میوه‌ها نشسته، از مواد غذایی استفاده کرده و در ضمن، سمومی از خود ترشح می‌کنند که برای سلامت انسان مضر است. خوردن این قبیل میوه‌ها و
ص: 109
سبزیجات، قبل از شستن آنها موجب مسمومیت و یا ابتلا به بیماری‌ها است. امام صادق (ع) فرموده‌اند: در هر میوه سمی است. آب بمالید و بشویید آن را 16. مواد غذایی، محیط بسیار مساعدی برای رشد و نمو میکروب‌ها است. چنانچه انسان غذای خود را از گرد و غبار محافظت کند از ابتلا به این امراض مصون خواهد شد 16. حدیث دیگری از امام صادق (ع) نقل گردیده است که: همیشه ظروف را بپوشانید. اگر ظروف پوشیده نشود شیطان آب دهان در آن انداخته، مقداری نیز از آنچه در ظرف است برمی‌دارد 17. در حدیث فوق به‌طور واضح به تغذیه میکروب‌ها از مواد غذایی و به سمومی که از خود ترشح می‌کنند اشاره گردیده است.
حضرت کاظم (ع) فرموده‌اند: دهان ظروف آب و طعام را ببندید که شیطان، در بسته و ظرف در بسته را نمی‌گشاید 17. از معصوم (ع) است که در آنچه برای محافظت چیزی در آن می‌ریزید ببندند تا محفوظ بماند.
رسول اکرم (ص) می‌فرمایند: فوت کردن در غذا، برکت را می‌برد 18.
دمیدن در غذاها و آب‌های آشامیدنی که محیطهای مساعدی برای رشد و نمو میکروب‌ها هستند برخلاف بهداشت بوده، و سبب انتشار بیماری‌ها می‌شود.
علی (ع) بازار که می‌رفتند به جماعت قصاب‌ها می‌فرمودند: هرکس بدمد در گوشت از تابعین ما نیست. امروزه ما می‌دانیم که در این حالت، امکان آلودگی به انیدرید کربنیک و میکروب‌ها وجود دارد. از مستحبات ذبح است که نباید تا بدن حیوان گرم است پوستش را کند، و سرش را جدا کرد تا عمل خون‌گیری به‌صورت کامل انجام گیرد 19، 3.
ص: 110
رسول اکرم (ص) مکرر فرمودند: دستمال گوشت را در اتاق خود جا ندهید که آن، خوابگاه و آغل شیطان است و خاک و خاکروبه را پشت در اتاق یا در خانه نریزید که آن، پناهگاه شیطان است 20 و 21.
خداوند در قرآن کریم در سوره یوسف آیه 47 می‌فرمایند: هفت سال به طور مستمر کشت می‌کنید و آنچه درو کردید، جز اندکی که مصرف می‌کنید با خوشه ذخیره کنید 22.
گیاه سالم دارای ترکیبات حشره‌کش بوده، حتی آن ماده شیمیایی که خود گیاه تراوش می‌کند و در پرده نازکی از رطوبت بر روی سطح برگ موجود است از رشد و نمو برخی قارچ‌ها جلوگیری می‌کند 1. امروزه برای نگهداری مواد غذای از قارچ‌کش‌ها استفاده می‌شود. در بسیاری از رهنمودها، پوشاندن مواد غذایی و نگهداری آنها مورد توجه قرار گرفته و ما می‌دانیم که در نگهداری طولانی مدت مواد، مجاورت با هوا باعث اکسیده شدن و فساد مواد غذایی می‌شود 1 و 5.
آب به عنوان یکی از نعمت‌های الهی بسیار مورد توجه بوده است. خداوند در قرآن کریم (سوره مرسلات آیه 27) می‌فرمایند: و در زمین کوه‌های بلند قرار دادیم و شما را آبی خوشگوار نوشاندیم 23. یکی از راه‌های تصفیه آب، عبور دادن آن از طبقات مختلف است که درنتیجه، فضولات و میکروب‌هایش در لابه‌لای منافذ می‌ماند و از زیر آنها، آب گوارایی جریان می‌یابد. همان‌طور که از آیه فوق برمی‌آید میان بلندی کوه‌ها و خوشگواری آب، نسبت مستقیم برقرار است؛ یعنی هرچه ارتفاع کوه بیش- تر باشد آب بیش‌تر تصفیه طبیعی می‌شود. افزون بر اینکه در پله‌پله‌های کوه و آبشارها و تنگنای دره‌های کوهستانی جریان می‌یابد، به جوش و
ص: 111
خروش درمی‌آید و کف می‌کند، هوا و اکسیژن فراوان دریافت می‌دارد و بر پاکیزگی و قدرت پاک‌کنندگی خود می‌افزاید. ابو علی سینا در قانون به اصل سرایت بیماری‌ها از راه آب معتقد بود، علت آن را مواد متعفن آب می‌دانست که سبب عفونت بدن می‌گردد 4.
سید اسماعیل جرجانی نیز در ذخیره خوارزمشاهی دسته‌ای از بیماری‌ها، مانند جذام، آبله، هاری، وبا و ... را مسری شناخته، انتقال آنها را از راه هوا، آب آلوده و غیره می‌داند 4. حضرت سجاد (ع) فرموده‌اند:- بزرگ‌ترین راه سرایت وبا، آب است 1.
در قرآن به چاهی با این مشخصات اشاره شده است: چاه خارج از شهر قرار دارد، آبش فقط برای سیراب کردن حیوانات به مصرف می‌رسد، کسی که از چاه آب کشید حضرت موسی کلیم ا ... است، سنگی بر چاه بود که حضرت آن را برداشت و پس از سیراب کردن گوسفندان آن را گذاشت.
قرآن با ذکر این داستان، از یک طرف بر عمل دستگیری ضعیفان توسط پیامبر صحه گذاشته و از طرف دیگر، سر پوشیدن چاه را تایید می‌کند، آن هم برای چاهی که در خارج شهر برای سیراب کردن حیوانات بوده است 4.
در جای دیگر در قرآن کریم (سوره رعد آیه 17) از آب به عنوان یک نعمت باقی و پایدار بر روی زمین یادشده است. در این آیه، چرخه آب در جهان بازگو می‌شود و ما می‌دانیم که دانشمندان علم هیدرولوژی ثابت کرده‌اند که مقدار آب در دنیا ثابت و در حال گردش در حالات مختلف (جامد، مایع، گاز) است 24. در سوره فرقان، آیه 48 نیز اشاره گردیده که: ما از آسمان برای شما آب پاک و گوارا را جاری کردیم 25.
ص: 112
در رساله فقهی ذکر گردیده که آب پاک‌کننده است، به شرطی که رنگ و بوی آن تغییر نکرده باشد. همچنین بیان شد که آب داخل حمام باید آن‌قدر تمیز باشد که انسان رغبت کند قدری از آن را بنوشد 26. امام صادق (ع) می‌فرمایند: کسی که مسواک می‌کند باید مضمضه هم بکند و این موضوع اهمیت بهداشت آب را می‌رساند. علی (ع) می‌فرمایند: پروردگار عالم آب را پاک و پاک‌کننده خلق فرمود؛ پس هیچ‌چیز آن را پلید نکند، مگر آنکه موجب تغییر رنگ و مزه و بوی آن گردد.
همچنین در قرآن کریم (سوره کهف آیه 19) آمده که فردی که مأمور خرید است از آنجا خرید کند که پاکیزه‌تر است.
مقدار خوردن
خداوند در قرآن کریم (سوره اعراف آیه 31) می‌فرماید: بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید 1. نبی گرامی (ص) فرموده‌اند: پرخوری سبب تنگدلی است 26. از حضرت صادق (ع) نیز نقل شده است که ایشان فرمود:
سه چیز را خدا دشمن دارد ... خواب کردن بدون بیداری شب و خنده بی‌موقع و طعام خوردن به وقت سیری 26. باز فرموده‌اند: هیچ‌چیزی به اندازه پرخوری به قلب مؤمن صدمه وارد نمی‌آورد 2.
حضرت رضا (ع) می‌فرماید: چون غذا زیادخوری، آخر بیماری پیدا شود و چون اندک خوری غذای بدن نشوند، دست از طعام خوردن باید بازداشت در جایی که هنوز رغبت طعام باقی است 1.
قرآن کریم در سوره طه آیه 118 بهشت را جایی معرفی می‌کند که در آن، گرسنگی نیست و در سوره غاشیه آیه 7 جهنم را جایی نشان می‌دهد که
ص: 113
سیر شدن در آنجا وجود ندارد. طب نیز پیدایش و ریشه بسیاری از بیماری‌ها را از پر خوردن اعلام داشته است.
اگر پروردگار می‌فرماید در خوردن زیاده‌روی نکنید حکمتش این است که در بسیاری از خوراک‌ها اسید استیک وجود دارد. کبد آدمی از ترکیب اسید استیک کلسترول ساخته به خون می‌فرستد. ازاین‌رو هرچه بیش‌تر بخوریم بیش‌تر کلسترول به خون فرستاده می‌شود که باعث آزردگی رگ- ها که شادابی و عمر آدمی به آنها بستگی دارد شده‌ایم 26. هر غذایی، کمش دوا، اندازه‌اش، غذا و زیاده‌اش بلا است.
خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: چون از اهل دوزخ سؤال شود از چه جهنمی شدید؟ می‌گویند از نمازگزاران نبودیم و مساکین را اطعام نمی‌کردیم 26. که توجه به تغذیه گروه‌های دیگر را نشان می‌دهد حضرت سجاد (ع) فرمود: هرکس مؤمن گرسنه‌ای را سیر کند خدا او را از میوه‌های بهشت اطعام کند.
از نبی گرامی (ص) است که فرموده‌اند: قسم به آن کسی که جان محمد به دست او است که ایمان ندارد بمن بنده‌ای که شب را سیر بگذارند و برادر مسلمانش یا همسایه او گرسنه باشد 1.
بهداشت ظروف
در اسلام، سفارش‌های متعددی در مورد نوع ظروف مصرفی برای خوردن و آشامیدن شده است که از آن جمله می‌توان به عدم استفاده از ظروف طلا و نقره اشاره کرد. طلا و نقره، میل ترکیبی چندانی ندارند، ولی جزء فلزات سنگین هستند. ویتامین «ث» در برابر اکسیژن یا ذره‌ای فلزات سنگین
ص: 114
منهدم می‌گردد. از طرفی، استعمال ظروف طلا و نقره نشانه‌ای از تکبر بوده، موجب عمیق‌تر شدن شکاف‌های موجود بین طبقات می‌شود 1.
اسلام، ظروفی را که از پوست حیوانات نجس العین یا ذبح نشده ساخته می‌شود حرام دانسته است. نبی گرامی (ص) در قدح‌های شیشه‌ای که از شام می‌آوردند آب می‌کردند و می‌نوشیدند و از حضرت صادق (ع) است که فرمود: پیامبر چنین ظرفی را نظیف‌ترین ظرف می‌شمردند.
حضرت علی (ع) از آب خوردن از سوراخ ظرف و طرف دسته آن و حضرت باقر (ع) از نوشیدن از طرف دسته و جای شکسته ظرف منع فرموده‌اند و ما می‌دانیم در شکاف‌ها چقدر آلودگی و میکروب جمع می‌شود 17.
در بقیه موارد، نظر اسلام فقط به نظافت ظروف و رعایت بهداشت آنها بوده، آن‌قدر در این قسمت پافشاری کرده‌اند که حتی از استعمال ظروفی که ترک داشته و آلودگیها در زوایای آنها قرار می‌گیرد منع کرده‌اند.
آداب خوردن
امام هشتم می‌فرماید: هرکس مایل است معده‌اش او را آزار و اذیتی نرساند باید بین غذایش آب نیاشامد تا آنکه از غذا فارغ شود. کسی که در بین غذا، آب بیاشامد بدنش مرطوب و معده‌اش ضعیف می‌شود و رگ‌ها نیرو و انرژی غذاها را جذب نمی‌کنند 8.
رسول اکرم (ص) فرموده‌اند: وقتی آب می‌آشامید آهسته‌آهسته بیاشامید، زیرا آشامیدن آن با سرعت، موجب بیماری کبادات (کباد یعنی درد و ناراحتی کبد) می‌شود 13.
ص: 115
خوردن و آشامیدن در هنگام اجابت مزاج ممنوع است (جلوگیری از آلودگی) و مستحب است سر را هنگام اجابت مزاج بپوشانند (جلوگیری از آلودگی) 26.
علی (ع) چون دست‌ها را بعد از غذا شستشو می‌داد با حوله‌ای خشک می‌کرد و چون برای غذا دست می‌شست دست به حوله نمی‌زد 1. در رهنمود دیگری علی (ع) فرمود: شستن دست قبل و بعد از غذا خوردن باعث فراوانی روزی است 27.
حضرت علی (ع) می‌فرمایند: غذا را با نمک شروع کنید چراکه اگر مردم خاصیت نمک را می‌دانستند آن را به‌جای داروهای مجرب برمی‌گزیدند 8.
امام رضا (ع) فرمودند: کسی که طعام خود را با خوردن کمی نمک شروع کند خداوند هفتاد مرض و درد را که کم‌ترین آنها جذام است از او برطرف کند 12.
امام صادق (ع) از رسول خدا (ص) نقل فرمود: آداب غذا خوردن عبارت است از: 1) لقمه کوچک گرفتن، 2) خوب جویدن غذا، 3) کم نگاه کردن به صورت دیگران، 4) شستن دست‌ها.
در زمینه کوچک برداشتن لقمه غذایی، مشخص شده که از علل دیسفاژی، لقمه غذایی بزرگ است 28. در بزاق، مقداری سولفورد و پتاسیم وجود دارد که برای ضد عفونی کردن مواد نباتی خام به‌کارمی‌رود و این ماده در معده هم هست و لذا اگر سبزی‌ها خوب جویده شوند ضد عفونی هم می‌شوند 1.
ص: 116
در جای دیگر، امام صادق (ع) می‌فرمایند: انسان از غذایی که پیش‌روی او هست می‌خورد و از غذایی که جلوی دیگری است برنمی‌دارد 29.
در مورد شستن دست، امام صادق (ع) می‌فرمایند: هرکس قبل و بعد از غذا دستش را بشوید غذا از اول تا آخر بر او مبارک و گوارا گردد و تا زنده است در وسعت رزق و سلامتی خواهد بود 18.
علی (ع) بفرزند گرامیش امام حسن (ع) فرمود: می‌خواهی چهار چیز تو را بیاموزم که از طب بی‌نیازی گردی. عرض کرد بفرما. فرمود بر غذا منشین مگر گرسنه باشی، از غذا بر مخیز الا که اشتها باقی باشد و در جویدن غذا مراقبت کن 1.
در مورد محل خوردن تأکید خاص شده که توجه به رنگ محیط، داشتن آرامش هنگام غذا خوردن و دوری از آلودگیها مورد نظر باشد (1).
بحث و نتیجه‌گیری
همان گونه که پیامبر خدا (ص) فرموده است: قرآن و عترت کلید هدایت بشر هستند و با کاربرد آنها در زندگی می‌توان به سعادت رسید. امید است با بررسی علمی این رهنمودها، معرفی آنها به جامعه، و به‌کارگیری آنها، زمینه ارتقای سطح سلامت جامعه فراهم آید.
منابع
(1). پاک‌نژاد، رضا، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، انتشارات بنیاد فرهنگی شهید دکتر پاک‌نژاد، یزد 1361، ج 3، ص 15 و 16.
(2). فرج‌زاده آلان، داود، بهداشت مواد غذایی، انتشارات نور دانش، تهران، 1379، ص 9.
ص: 117
(3). پاک‌نژاد، رضا، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، ج 8، ص 210.
(4). بی‌آزار شیرازی، عبد الکریم، رساله نوین فقهی پزشکی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران چ 2، 1374، ج 1، ص 126.
(5). خلاصه مقالات همایش سلامت و اسلام، تهران، 24 و 25 دیماه 1381، ص 27.
(6). بهار، ج 66، ص 64.
(7). تحف العقول، ص 186.
(8). عزیزی عباس، چهل حدیث تغذیه، سازمان تبلیغات اسلامی.
(9). قرآن کریم، بقره، 216.
(10). نصیری صدر الدین، بهداشت اجتماعی، تهران، 1361، ص 22.
(11). قرآن کریم، تین، 1.
(12). وسایل الشیعه، ج 17، ص 104.
(13). بحار الانوار، ج 66، ص 17.
(14). سفینه النجاه، ج 1، ص 621.
(15). قرآن کریم، نحل، 67.
(16). تطبیقات کریمی، ج 2، ص 100.
(17). نصیری صدر الدین، بهداشت اجتماعی، تهران، 1361، ص 17.
(18). مکارم الاخلاق، ص 146.
(19). وسایل الشیعه، ص 147.
(20). نصیری، صدر الدین، بهداشت اجتماعی، تهران، 1361، ص 21.
(21). وسایل الشیعه، ص 319.
ص: 118
(22). قرآن کریم، یوسف، 47.
(23). قرآن کریم، مرسلات، 27.
(24). قرآن کریم، رعد، 17.
(25). قرآن کریم، فرقان، 48.
(26). پاک‌نژاد، رضا، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، انتشارات بنیاد فرهنگی شهید دکتر پاک‌نژاد، یزد 1361، ج 3.
(27). دشتی، محمد، امام علی (ع) و بهداشت و درمان، انتشارات مؤسسه فرهنگی تحقیقات امیر المؤمنین، قم، 1379، ص 144.
(28). اخگری آرش، فتح الهی علیرضا، ترجمه اصول طب داخلی هارینسون 2001، بیماریهای دستگاه گوارش، چ 1، نشیران، 1380.
(29). کافی، ج 6، ص 292.
(30). قرآن کریم، فاطر، 27.
(31). قرآن کریم، نحل، 69.
ص: 119